پس از پیمان نامه گلستان دوره دوم جنگهای ایران و روسیه آغاز شد. در این میان جنگ گنجه مهمتر از همه مینمود. عباس میرزا فرمانده سپاه ایران با حرکت به سوی گنجه در این منطقه سنگر گرفت. در این میان پاسکوویچ فرمانده سپاه روس نیز خود را به این منطقه رساند. ابتدا عباس میرزا به د لیل برخی آشفتگیها در سپاه خود خواست که جنگی اتفاق نیافتد اماتلاش او موثر نیافتاد و جنگ وسیعی در این منطقه در گرفت. در پایان سپاه روس فاتح میدان شد. عباس میرزا سرانجام در ناحیه ترکمانچای خواست که جلوی پاسکوویچ را بگیرد اما در آنجا نیز شکست خورد و سرانجام مجبور شد که شرایط صلح را بپذیرد. در این میان پاسکوویچ که خود را مغرور از فتح جنگ میدید برای سپاه ایران ضرب الاجلی تعیین کرد و گفت چنانچه تا پنج روز تکلیف صلح مشخص نشود عازم تهران خواهد شد. در این میان شاه سرانجام تن به امضای عهدنامه ترکمانچای داد.
مفاد این عهدنامه
1. واگذاری خانات ایروان و نخجوان به دولت روسیه و تخلیه تالش و مغان از سپاه ایران.
2. پرداخت ده کرور تومان (پنج میلیون تومان) به طور اقساط از طرف ایران به روسیه به عنوان غرامت جنگی.
3. اجازه عبور و مرور آزاد به کشتیهای تجاری روسی در دریای مازندران
4. رضایت به انعقاد یک عهدنامه تجاری بین ایران و روسیه و حق اعزام کنسول و نمایندگان تجاری به هر منطقه از مناطق ایران که روسها لازم بدانند.
5. حمایت روسیه از ولیعهدی عباس میرزا و کوشش در به سلطنت رساندن وی پس از مرگ شاه.
6. استرداد اسرای طرفین.
7. اعطای حق قضاوت کنسولی به اتباع روسیه.
علاوه بر امضای معاهده ترکمانچای زیر فشار روسها یک عهد نامه تجاری نیز با آنان به امضا رسید که تمام بازار ایران را بدون هیچ مانعی در اختیار روسها قرار میداد.
نمایندگان ایران و روسیه عهدنامه ترکمانچای را منعقد کردند. این عهدنامه درزمان فتحعلی شاه قاجار با میانجیگری دولت انگلستان منعقد شد و به موجب آن ولایات ایروان و نخجوان به روسیه واگذارشد و حق کشتیرانی در دریای خزر مجدداً به کشتیهای روسی واگذار شد . دولت روسیه نیز ولیعهدی عباس میرزا را به رسمیت شناخت و ازآن حمایت کرد . همچنین کلیه اتباع روسی براساس عهدنامه ترکمانچای از حق کاپیتولاسیون در ایران برخوردار شدند .
لغو قرارداد ترکمانچای
پس از اینکه انقلاب کمونیستی در شوروی به پیروزی رسید، لنین برای اثبات حسن نیت خود نسبت به ملل ضعیف جهان الغای تمام امتیازات استعماری دولت تزاری پیشین را اعلام کرد. دولت صمصام السلطنه نیز از این فرصت استفاده کرد و در ۱۸ شوال ۱۳۳۶ در مصوبهای الغای قرارداد ترکمانچای و دیگر امتیازات واگذار شده به دولت روسیه تزاری را اعلام نمود که این اقدام شامل لغو امتیاز کاپیتولاسیون برای اتباع روسیه نیز میشد. دولت ایران چند روز بعد مصوبهای برای لغو امتیاز کاپیتولاسیون برای کشورهای دیگر نیز صادر کرد چرا که چند کشور دیگر نیز پیش از این بر اساس قراردادهایی تحت عنوان دولت کامله الوداد از امتیاز کاپیتولاسیون مطابق قرار داد ترکمانچای برخوردار شده بودند.با لغو قرارداد ترکمانچای منطقا این بخش از این قراردادها نیز باید ملغی میشد. مصوبه دوم همانطور که انتظار میرفت توسط دولت بریتانیا رد شد.
بازتاب این عهدنامه در کشورهای ذینفع
در حالیکه در ایران و جمهوری آذربایجان این عهدنامه «ننگین» تلقی میشود اما ارامنه و روسها از آن استقبال میکنند. بطوری که در ۱۷۵مین سالگرد امضای این معاهده، با همکاری سازمان دوستی ارمنستان و روسیه بر فراز «تپه پاسکویچ» در ایروان مجسمه ژنرال ایوان پاسکویچ فرمانده سپاه قفقازی ارتش روس و یکی از تدوینکنندگان این معاهده سرنوشتساز برای مردم ارمنی که محاصره و تصرف قلعه ایروان را فرماندهی میکرد، نصب شد.
دلایل شروع دوره دوم جنگهای ایران و روس
1- مشخص نبودن مرزهای بین ایران و روس
2- شورش ها و ناامنیهایی که بسیاری از حاکمان و ساکنان مرزی بر پا کرده بودند ( از جمله حسین خان قاجار حاکم ایروان )
علت شورش حسین خان قاجار پس از انعقاد صلح بین ایران و روس ( عهد نامه گلستان )
حسین خان قاجار بیگلر بیگی ایروان ، چون نمی خواست مالیات به دولت ایران بپردازد وبرای اینکه عباس میرزا به این منظور او را سرکوب نکند مایل به روشن کردن آتش جنگ ایران و روس و گرفتار شدن ولیعهد ایران بود .
3- دست اندازی روسها به قلمرو ایران و قسمت ارس ( از جمله گوگچه و قپان )
4- نارضایتی بسیار ی از حاکمان سرزمینهای ایرانی که به تصرف روسها در آمده بود ( ابراهیم خان جوانشیر حاکم شوش )
5- نگرانیهای دولت ایران از جهت از دست دادن سرزمینهای وسیع
6- ظلم و ستمهای پی در پی روسها به مسلمانان قفقاز و تقاضای کمک دولت ایران به این مسلمانان .
• دلایل به تاخیر افتادن دوره دوم جنگ های ایران و روس .