جنگ های دوم ایران و روس

 

پس از پیمان نامه گلستان دوره دوم جنگ‌های ایران و روسیه آغاز شد. در این میان جنگ گنجه مهم‌تر از همه می‌نمود. عباس میرزا فرمانده سپاه ایران با حرکت به سوی گنجه در این منطقه سنگر گرفت. در این میان پاسکوویچ فرمانده سپاه روس نیز خود را به این منطقه رساند. ابتدا عباس میرزا به د لیل برخی آشفتگی‌ها در سپاه خود خواست که جنگی اتفاق نیافتد اماتلاش او موثر نیافتاد و جنگ وسیعی در این منطقه در گرفت. در پایان سپاه روس فاتح میدان شد. عباس میرزا سرانجام در ناحیه ترکمانچای خواست که جلوی پاسکوویچ را بگیرد اما در آنجا نیز شکست خورد و سرانجام مجبور شد که شرایط صلح را بپذیرد. در این میان پاسکوویچ که خود را مغرور از فتح جنگ می‌دید برای سپاه ایران ضرب الاجلی تعیین کرد و گفت چنانچه تا پنج روز تکلیف صلح مشخص نشود عازم تهران خواهد شد. در این میان شاه سرانجام تن به امضای عهدنامه ترکمانچای داد. 
مفاد این عهدنامه 
1. واگذاری خانات ایروان و نخجوان به دولت روسیه و تخلیه تالش و مغان از سپاه ایران. 
2. پرداخت ده کرور تومان (پنج میلیون تومان) به طور اقساط از طرف ایران به روسیه به عنوان غرامت جنگی. 
3. اجازه عبور و مرور آزاد به کشتی‌های تجاری روسی در دریای مازندران 
4. رضایت به انعقاد یک عهدنامه تجاری بین ایران و روسیه و حق اعزام کنسول و نمایندگان تجاری به هر منطقه از مناطق ایران که روس‌ها لازم بدانند. 
5. حمایت روسیه از ولیعهدی عباس میرزا و کوشش در به سلطنت رساندن وی پس از مرگ شاه. 
6. استرداد اسرای طرفین. 
7. اعطای حق قضاوت کنسولی به اتباع روسیه. 
علاوه بر امضای معاهده ترکمانچای زیر فشار روس‌ها یک عهد نامه تجاری نیز با آنان به امضا رسید که تمام بازار ایران را بدون هیچ مانعی در اختیار روس‌ها قرار می‌داد. 
نمایندگان ایران و روسیه عهدنامه ترکمانچای را منعقد کردند. این عهدنامه درزمان فتحعلی شاه قاجار با میانجیگری دولت انگلستان منعقد شد و به موجب آن ولایات ایروان و نخجوان به روسیه واگذارشد و حق کشتیرانی در دریای خزر مجدداً به کشتی‌های روسی واگذار شد . دولت روسیه نیز ولیعهدی عباس میرزا را به رسمیت شناخت و ازآن حمایت کرد . همچنین کلیه اتباع روسی براساس عهدنامه ترکمانچای از حق کاپیتولاسیون در ایران برخوردار شدند . 

لغو قرارداد ترکمانچای 
 

پس از اینکه انقلاب کمونیستی در شوروی به پیروزی رسید، لنین برای اثبات حسن نیت خود نسبت به ملل ضعیف جهان الغای تمام امتیازات استعماری دولت تزاری پیشین را اعلام کرد. دولت صمصام السلطنه نیز از این فرصت استفاده کرد و در ۱۸ شوال ۱۳۳۶ در مصوبه‌ای الغای قرارداد ترکمانچای و دیگر امتیازات واگذار شده به دولت روسیه تزاری را اعلام نمود که این اقدام شامل لغو امتیاز کاپیتولاسیون برای اتباع روسیه نیز می‌شد. دولت ایران چند روز بعد مصوبه‌ای برای لغو امتیاز کاپیتولاسیون برای کشورهای دیگر نیز صادر کرد چرا که چند کشور دیگر نیز پیش از این بر اساس قرارداد‌هایی تحت عنوان دولت کامله الوداد از امتیاز کاپیتولاسیون مطابق قرار داد ترکمانچای برخوردار شده بودند.با لغو قرارداد ترکمانچای منطقا این بخش از این قراردادها نیز باید ملغی می‌شد. مصوبه دوم همانطور که انتظار می‌رفت توسط دولت بریتانیا رد شد. 

بازتاب این عهدنامه در کشورهای ذینفع 
 

در حالیکه در ایران و جمهوری آذربایجان این عهدنامه «ننگین» تلقی می‌شود اما ارامنه و روس‌ها از آن استقبال می‌کنند. بطوری که در ۱۷۵‌مین سالگرد امضای این معاهده، با همکاری سازمان دوستی ارمنستان و روسیه بر فراز «تپه پاسکویچ» در ایروان مجسمه ژنرال ایوان پاسکویچ فرمانده سپاه قفقازی ارتش روس و یکی از تدوین‌کنندگان این معاهده سرنوشت‌ساز برای مردم ارمنی که محاصره و تصرف قلعه ایروان را فرماندهی می‌کرد، نصب شد. 

دلایل شروع دوره دوم جنگهای ایران و روس 
 

1- مشخص نبودن مرزهای بین ایران و روس 
2- شورش ها و ناامنیهایی که بسیاری از حاکمان و ساکنان مرزی بر پا کرده بودند ( از جمله حسین خان قاجار حاکم ایروان ) 
علت شورش حسین خان قاجار پس از انعقاد صلح بین ایران و روس ( عهد نامه گلستان ) 
حسین خان قاجار بیگلر بیگی ایروان ، چون نمی خواست مالیات به دولت ایران بپردازد وبرای اینکه عباس میرزا به این منظور او را سرکوب نکند مایل به روشن کردن آتش جنگ ایران و روس و گرفتار شدن ولیعهد ایران بود . 
3- دست اندازی روسها به قلمرو ایران و قسمت ارس ( از جمله گوگچه و قپان ) 
4- نارضایتی بسیار ی از حاکمان سرزمینهای ایرانی که به تصرف روسها در آمده بود ( ابراهیم خان جوانشیر حاکم شوش ) 
5- نگرانیهای دولت ایران از جهت از دست دادن سرزمینهای وسیع 
6- ظلم و ستمهای پی در پی روسها به مسلمانان قفقاز و تقاضای کمک دولت ایران به این مسلمانان . 

• دلایل به تاخیر افتادن دوره دوم جنگ های ایران و روس . 
 
علی رغم شکایاتی که بر اثر تظلم روس ها بر مردم نواحی مرزی به دولت ایران می شد و همچنین با وجود از دست دادن سرزمینهای وسیع ولی دولت ایران حاضر به جنگ مجدد روسها نبود و عباس میرزا با تجاربی که از جنگهای دوره اول داشت حاضر به این اقدام نبود . 

روسها نیز به علت فوت الکساندر اول و درگیریهایی که با عثمانیها داشتند و همچنین جوش و خروشی که در ایرانیان بر اثر از دست دادن سرزمینهای خود مشاهده می کردند در صدد دوری از جنگ بودند. 
برای حل اختلافات به وجود /آمده بین دو کشور روسها سفیری را به تهران فرستادند عباس میرزا نیز برای همین کار ماموری به نزد یرملوف ( فرمانده روس درتفلیس ) فرستاد و طی مذاکراتی تا حدی مسالمت صورت گرفت . 

• علل آنی جنگ دوم ایران و روس : 
 

1- تحرکات بسیاری از حکام و قوانین طالش و شمال ارس در اثر نارضایتی ا ز روسها . 
2- شکایتهای پی در پی مسلمانان قفقاز نسبت به اعمال روسها . 
3- صدور حکم رساله جهادیه از طرف علمای اصفهان به نجف و آمادگی آنان برای جهاد با روس ها 
1.روش های پژوهش در آداب و رسوم گذشتگان 
2.فلسفه تاریخ 

دلایل شکست ایران در جنگ دوم ایران و روسیه 
 

جنگ دوم ایران و روسیه که در دوره فتحعلی شاه قاجار بوقوع پیوست موجب شد قریب یکصد و شصت هزار کیلومتر مربع از اراضی حاصلخیز و پرجمعیت ایران که در قفقاز واقع بود از دست برود این نبرد که در حقیقت ادامه دوره ده ساله جنگهای اول ایران و روس بود دو سال و یکماه بدون وقفه طول کشید و در پنجم شعبان 1243 قمری ( 10 فوریه 1828 میلادی ) با انعقاد پیمان ترکمنچای پایان یافت .بطور خلاصه علت شکست نظامی ایران در این جنگ به قرار ذیل بود: 
1-ارتش ایران از حیث نیروی کادر که شامل افسران کار آزموده باشد فوق العاده در مضیقه بود. 
2-به استثنای هفت هنگ پیاده و دوهنگ سواره و چهار هنگ توپخانه که در زمان حضور ژنرال گاردان از روی اصول جدید نظام ساماندهی شده بودند تشکیلات نظامی ارتش اکثراً بصورت چریک بود که برای این نبرد بزرگ اصلاً مناسب نبود . 
3-در زمان محاربه و عملیات جنگی وحدت و همکاری میان یگانهای بزرگ و کوچک ارتش وجود نداشت. 
4-هنگامی که دشمن به یک نقطه از جبهه و یا برروی یک از جناحین جبهه فشار می آورد فوراً همه یگانها و لشکرها بدون دستور ویژه ولو اینکه علائم شکست را در سپاه ایران مشاهده نمایند یا حمله می کردند و یا عقب نشینی می کردند. 
5-قوای احتیاط ارتش ایران نامنظم بود و طرز استفاده از این نیرو و در نزد فرماندهان ارتش درک و ماهیت روشنی نداشت بطوریکه تنها یک تعداد قوایی با نام احتیاط در پشت جبهه اردو زده بود بدون اینکه فرماندهان به اصول و بکار بردن آن آشنایی داشته باشند. 
6-ارتش ایران ستاد فرماندهی نداشت در صورتی که ارتش روس دارای اران حرب بالنسبه مهمی بود که درعملیات جنگی به فرماندهان خود کمک فکری ارایه می کرد. 
7-سلاح ارتش ایران نسبت به ادوات نظامی دشمن غیر قابل قیاس بود زیرا اسلحه روسها از حیث برد و ساختار برتری داشت . 
8-ارتش روسیه دارای اصول و تشکیلات نظامی جدید بود در صورتی که ارتش ایران هنوز به شیوه قدیم اداره و آماده نبرد می شد. اما باید گفت مهمترین عامل شکست ارتش ایران عدم وجود پادشاهی مقتدر و جسور بود . 
سرزمین ما ایران به دلیل موقعیت استراتزیکی که دارد همیشه مورد طمع کشورهای قدرتمند قرارگرفته است و این امر در طول تاریخ به شکل های، مختلف روی داده است. 
در زمان فتحلیشاه د ردو جنگ، یک جنگ یکساله و یک جنگ دهساله، روسها برحکومت ایران غلبه کردند. 
در این دو جنگ که ایران شکست خورد و دو قرارداد بسته شد، یک قرداد به گلستان و یکی به ترکمانچای مرسوم شد ودر نتیجه قسمتهای زیادی ا زایران جدا شد.اما از آن جدا شدن مهمتر مسئله ای بود که در قرارداد ترکمانچای پیش آمد و آن حق کاپیتولاسیون بود. در دنیای کنونی کشوری که مستقل باشد اگر کسی در آن کشور جرمی انجام داد مطابق قوانین آنجا مجازات می شود ولی در کاپیتولاسیون کشور مورد اشاره هیچ کاری نمی تواند انجام دهد. و این یعنی از بین رفتن کامل استقلال ایران در آن زمان شد که باعث ایجاد حادثه مرگ گریبادوف سفیر فوق العاده روسیه شد. 

نقشه حمله روسیه به ایران در زمان قاجار 
 

روسیه تزاری بر پایه عهدنامه گلستان 1813 سرزمین های قفقاز را از ایران جدا کرد ولی با دقت دررویددهای فاصله سقوط اصفهان 1722تا کشته شدن آقا محمد خان در 1797روی داد درمی یابیم که روسیه از زمان پتر کبیر چه نقشه شومی برای چنگ اندازی بر سرزمینهای ایران ودستیابی به آبهای گرم خلیج فارس در سر داشته است