بافت تاریخی اهواز خاک می‌خورد
پنجشنبه, ۶ خرداد ۱۳۹۵، ۰۶:۳۶ ب.ظ
گزارش:رسول عوده زاده
بافت تاریخی اهواز سرگردان است، متولی ندارد، بسیاری از آنها در حال تخریب‌اند و کسی برایش تره هم خرد نمی‌کند.
اهواز 38 اثر تاریخی ثبت‌شده ملی دارد؛ 38 اثری که اثری از توجه به آنها دیده نمی‌شود. این شانه خالی کردن‌ها برای حامیان میراث فرهنگی نگران‌کننده شده است.
روند تخریب بناهای تاریخی در خیابان‌های مرکز شهر اهواز بیشتر از هر جای دیگری به چشم می‌خورد. از سرای سله و مرکز ثقافی گرفته تا هتل قو و دانشسرای مقدماتی پسران اهواز. بافت تاریخی اینجا نه عرصه و حریم دارد و نه ضوابط میراث فرهنگی در آنها اعمال می‌شود.
خانه‌های تاریخی و کوچه‌های باریک اهواز قدیم، که روزگاری به عنوان یکی از زیباترین خانه‌های شهر شناخته می‌شد، اکنون به دلیل بی‌توجهی نهادها و سازمان‌های مسئول به خرابه‌ای تبدیل شده و دیگر خبری از زندگی در آنها نیست.
در محله عامری یا صخیریه که قدم می‌گذاری و از هر کوچه و پس‌کوچه این محله که گذر می‌کنی، دیوارهای در حال ریختن، سردرهای قدیمی رو به خرابی و درهای چوبی قدیمی که فقط جای سوراخ کوبه روی آنها باقی مانده است را می‌بینی. خانه‌های آپارتمانی امروزی در کوچه‌های باریک و قدیمی، دیگر جایی برای «ام احچیم» کودکان باقی نگذاشته‌اند.
مرکز شهر اهواز واقع در منطقه 2 روزگاری به داشتن خانه‌های اعیانی و محل اقامت سیاستمداران و بزرگان شهره بود؛ اما با گذر زمان و زیاده‌خواهی بسازوبفروش‌های بومی و غیربومی، بیشتر خانه‌های قدیمی این خیابان تخریب و به مراکز تجاری تبدیل شده‌اند. به نحوی که این محله به تدریج هویت تاریخی خود را از دست داده است.
یک بار بحث می‌کنند که این‌خانه‌ها جزو تاریخ ما نیستند؛ یک بار خبر می‌رسد که همسایه‌ها با بلدوزر به جانش افتاده‌اند، و یک بار بسازوبفروش‌های اصفهانی آنها را کوبیده و آپارتمان کرده‌اند. انگار اقبال با خانه‌های نیمه‌مخروبه اهواز یار نیست.
دوستداران نگرانند
دوستداران میراث فرهنگی نگران خانه‌های تاریخی دادرس، سرای معین‌التجار، سرای عجم، خانه نفیسی و خانه ماپار در مرکز شهر اهواز هستند. آنها حسرت این را می‌خورند که کسی از نسل اول تابلوهای سنگی خیابان‌های مرکز شهر اهواز، که از ده‌ها سال پیش نصب‌شده و امروز از آنها فقط ۱۴ تابلو سنگی باقی مانده، خبر ندارد. کسی از خانه مرحوم «احمد محمود»، نویسنده جنوب، در خیابان ۳۰ متری اهواز خبر ندارد.
آنها پیشنهاد می‌دهند برای جلوگیری از هرگونه تخریب و تعرض به آثار، نگهبان‌های ویژه‌ای در مبادی ورودی خانه‌های تاریخی برای تأمین امنیت بنا مستقر شوند. همچنین نورپردازی برای کل محوطه و قسمت‌های بی‌دفاع صورت گیرد و در کل بنا دوربین مداربسته نصب شود.
آنها پیشنهاد می‌دهند معاونت شهرسازی و معماری شهرداری اهواز نسبت به احیای بافت تاریخی اهواز قدیم اقدام کند و جور نبود مدیریت بافت و بناهای تاریخی در این نهاد را بکشد.
تاریخ خانه‌به‌دوش
شهرداران کلانشهرهایی مثل تهران با ورود به محله‌های تاریخی همچون عودلاجان و سکونت در آنها، زندگی سلب‌شده از بافت تاریخی تهران را بازگرداندند.
از سوی دیگر با سرمایه‌گذاری روی بافت تاریخی کاشان، اصفهان و یزد و آمدن هتل‌ها و مراکز تجاری به بافت‌های تاریخی با حفظ اصالت تاریخی بناها، زندگی به این محلات بازگشته و قیمت مسکن در این مناطق، از مناطق شمالی شهرها هم بیشتر شده است؛ برای مثال در سال‌های اخیر بازسازی و مرمت موزه علی‌اکبرخان صنعتی با عقد تفاهم بین سازمان زیباسازی شهرداری تهران، سازمان هلال‌احمر و با نظارت سازمان میراث فرهنگی انجام گرفت و به این ترتیب از تخریب حتمی این بنا جلوگیری شد. یا در تبریز مرمت بازار تبریز منجر به ثبت جهانی آن شد. خانه دایی‌جان ناپلئون از سوی سازمان زیباسازی شهرداری تهران خریده شد تا برای آن کاربری فرهنگی و هنری تعریف شود اما رویه در اهواز متفاوت است.
اهواز با داشتن محوطه باستانی، خانه‌های قدیمی، مسجد، پل و صد‌ها بنای تاریخی ثبت‌شده از غنی‌ترین شهرهای تاریخی کشور محسوب می‌شود اما به لحاظ حفاظت از بناهای تاریخی در فقیر‌ترین شرایط قرار دارد. به عبارت ساده‌تر تاریخ در اهواز خانه‌به‌دوش است.
400 هکتار تاریخ در معرض فرسایش
رئیس اداره عمران و بهسازی شهری خوزستان (اداره بافت فرسوده سابق) پیشتر در گفت‌وگو با همشهری، خوزستان را دارای ۶هزار هکتار، یعنی مساحتی معادل ۱۳ درصد از بافت فرسوده کل کشور، دانست و اعلام کرده بود سهم کلانشهر اهواز از این میزان حدود ١۴١٧ هکتار است.
«علیرضا شهبازیان» مساحت بافت تاریخی واقع در بافت فرسوده شهری را حدود ٤٠٠ هکتار عنوان کرده است.
احیای ساختمان فرمانداری
فرماندار اهواز در گفت‌وگو با همشهری با اعلام اینکه رسیدگی به بافت تاریخی اهواز در دستور کار است، می‌افزاید: برخی از اماکن تاریخی اهواز از جمله خانه‌ها و حسینیه‌ها و هتل‌ها را خودم از نزدیک دیده‌ام و در جریان آخرین وضعیت آنها قرار دارم که رسیدگی به آنها نیازمند برنامه‌ریزی بین بخشی است.
«اسماعیل ارزانی‌بیرگانی» به احیای «ساختمان فرمانداری اهواز» اشاره می‌کند و می‌گوید: احیای طرح سنتی و تاریخی این بنا در سال 93 از سوی میراث فرهنگی خوزستان آغاز شد و اکنون به اتمام رسیده است.
وی می‌گوید: مدتی نیز این طرح به دلیل عدم پایبندی و ناتوانی پیمانکار متوقف شده بود.
ارزانی‌بیرگانی با اشاره به تغییراتی که در دهه‌های گذشته در این بنا رخ داده است، ادامه می‌دهد: نمای اولیه ساختمان و مصالح به کار رفته در آن پس از بررسی کارشناسان میراث فرهنگی شناسایی شد و یک گروه متخصص آن را اجرا کردند و نمایی که اکنون ساخته شده، همان نمای ابتدایی ساختمان فرمانداری است.
به گفته وی داخل ساختمان در حدی که مناسب بهره‌برداری اداری باشد، تعمیر شده است. او هرگونه دخل و تصرف در نمای این ساختمان را رد می‌کند.
فرماندار اهواز می‌گوید: در صورت جابه‌جایی فرمانداری، این مکان در اختیار انجمن‌ها و سمن‌های فعال در حوزه میراث فرهنگی قرار خواهد گرفت.
احیای تونل‌های ساختمان فرمانداری
ساختمان فرمانداری اهواز در ابتدا مهمانسرا و محل کارگاه پل هلالی (پل سفید) اهواز بود که در سال‌های بعد کاربری آن تغییر کرده است. بعد از آن مدتی استانداری خوزستان در این مکان مستقر شد و از 30 سال پیش نیز فرمانداری در این محل قرار دارد.
این بنا با وسعت حدود 5هزار مترمربع، شامل یک ساختمان دوطبقه با بیش از 70 سال قدمت و یک ساختمان یک طبقه با 40 سال قدمت است. ساختمان فرمانداری اهواز که در زمان پهلوی اول ساخته شد، در سال 85 در فهرست آثار ملی به ثبت رسید.
پیشتر، معاون فرماندار اهواز از احیای تونل‌های تاریخی ساختمان فرمانداری این شهرستان خبر داده بود. «هدایت‌الله زارع‌زاده» گفته بود: میراث فرهنگی خوزستان این طرح پژوهشی را پیشنهاد داده در صورت نتیجه‌بخش بودن، آن را اجرا خواهد کرد.
زارع‌زاده با بیان اینکه زیرزمین ساختمان فرمانداری بیش از 30 سال است مسدود شده، گفته بود: بر اساس اسناد غیررسمی و شفاهی، یک کریدور زیرزمینی ساختمان فرمانداری اهواز، بیمارستان رازی، ساختمان راه‌آهن و منازل راه‌آهن را به یکدیگر متصل می‌کند.
به گفته معاون فرماندار اهواز، این تونل‌ها در زمان جنگ جهانی دوم و حضور نیروهای متفقین در اهواز استفاده می‌شده است.
تملک با همکاری راه و شهرسازی
شهردار اهواز نیز به همشهری می‌گوید: ما تعدادی از اماکن تاریخی همچون خانه «معین‌التجار» را مشخص کرده و آنها را در اولویت قرار داده‌ایم و امیدواریم با همکاری اداره راه و شهرسازی بتوانیم آنها را تملک و احیا کنیم.
«سیدخلف موسوی» می‌افزاید: در صدد هستیم بخشی از بافت تاریخی اهواز را معیّن و به عنوان پایلوت ساماندهی کنیم.
موسوی می‌گوید: اماکنی را که جنبه تاریخی و میراثی دارند، با رویکرد گردشگری و ایجاد بازارهای صنایع دستی تعیین‌تکلیف می‌کنیم و برخی دیگر را با همکاری میراث فرهنگی و حضور سرمایه‌گذاران به رستوران سنتی یا هتل - مثل هتل «قو» - تبدیل خواهیم کرد.
به گفته او معین‌التجار، هتل قو و مجموعه چهارشیر در اولویت تفاهم با میراث قرار دارند.
موسوی در حالی اظهار می‌کند که آمار از آثار تاریخی شهر اهواز وجود دارد که عدد و رقمی ارائه نمی‌کند و به «پراکنده بودن آنها» بسنده می‌کند.
احیای بافت تاریخی با کمک میراث فرهنگی
شهردار اهواز در پاسخ به اقدام نهادهای متولی درباره آثار با خاک یکسان‌شده نیز می‌گوید: میراث فرهنگی این وضعیت را مستندسازی کرده است.
وی درباره ساخت موزه در مجموعه چهارشیر نیز پاسخ می‌دهد: فعلا مشاور گرفته‌ایم تا ببینیم چه می‌شود. موسوی، بافت‌های تاریخی و فرسوده را از مهم‌ترین مشکلات شهر اهواز می‌داند و می‌گوید: باید زمینه احیا و حفظ بافت تاریخی موجود در شهر اهواز را، که یک گنجینه ارزشمند است، با همکاری نهادهایی چون میراث فرهنگی فراهم آوریم.
شهرهای بی‌چهره
بافت قدیمی و تعریف‌شده شهرها ویران شد تا مثلاً به نیاز امروز مردم پاسخ داده شود. غافل از اینکه هویت ساکنان و اهالی این شهرها و روستاها گره خورده بود به هویت محل زیستشان.
همین اواخر قاجارها چه کردند با میراث معماری و نقاشی قبل از خود؟ در دوران پهلوی دوم بر اساس سوءتفاهمی از مدرنیزم، بافت قدیمی و حساب‌شده، دقیقا حساب‌شده شهرها را به هم زدند و عملیاتی را شروع کردند که منجر می‌شد به بی‌چهرگی و بی‌هویتی شهرها.
چه می‌شد اگر آن بافت قدیمی را با تمام دسترسی‌ها و شکل و شمایلش به همان صورت دست‌نخورده حفظ می‌کردند و گسترش شهر را به اقتضای زندگی امروز ادامه می‌دادند؟
حالا دیگر اهوازی بودن با اصفهانی یا کرمانی یا... بودن چه فرقی دارد وقتی همه شهرها شکل هم شده است؟ مسافران اگر تابلوهای ورود و خروج شهر و شهرک‌های بین راه را نخوانند، شاید فکر کنند به‌جای گذشتن دارند دور خودشان می‌چرخند؛ بس‌که همه جا شکل هم شده است.
نیازی نیست میان نوسازی شهر و حفظ بناهای تاریخی و هویت آن یکی را انتخاب کرد. می‌توان به شکلی ماهرانه هر دو را در کنار هم داشت. لازم نیست به بهانه حفظ بناهای تاریخی، مانع مدرن شدن شهرها شد. برای نوسازی شهر هم نیازی به انهدام بقایای تاریخ نیست؛ اما رسیدن به این شهرسازی اصولی دانایی می‌خواهد و مدیریت قوی که اگر یکی از این دو مؤلفه آسیب دید، یعنی تمام.
